Lo-lee-ta: voor immer en altijd controversieel.

Haalde Vladimir Nabokov de inspiratie voor ‘Lolita’ bij de Duitse schrijver Heinz von Lichberg? In maart 2004 publiceerde de Duitse literatuurwetenschapper Michael Maar een boek waarin hij de wereld attendeerde op de overeenkomsten tussen Nabokovs bekendste roman en von Lichbergs Lolita-verhaal uit 1916. Had Nabokov het Lolita-verhaal van von Lichberg gelezen toen hij in Berlijn woonde? Of had hij er over horen vertellen?

Man geobsedeerd door jong meisje.

Alleszins intrigeerde het thema ‘oude man is geobsedeerd door jong meisje’ Nabokov al jaren. Zo schreef hij in 1939 het kortverhaal ‘De tovenaar’. In dit verhaal trouwt een oudere man met de doodzieke moeder van een tienjarig meisje. Na de dood van de moeder probeert de man het meisje aan te randen.

‘De tovenaar’ was het laatste werk dat Nabokov in zijn moedertaal, het Russisch schreef. De Nabokovs leefden toen in Frankrijk. Maar daar zouden ze niet blijven. Vlak voor de Tweede Wereldoorlog emigreerden ze naar de Verenigde Staten.

Moeizaam creatieproces.

Rond 1947 begon Nabokov aan zijn roman die hem wereldberoemd zou maken. Als werktitel koos hij voor ‘Kingdom by the Sea’. Voor deze titel had hij overigens de inspiratie gevonden bij Edgar Allan Poe. Aanvankelijk wou hij ‘De tovenaar’ herschrijven en perfectioneren. Het manuscript was hij kwijtgeraakt. Althans dat dacht hij. Want in 1959 vond hij het terug. En liet hij het alsnog publiceren.

Tot tweemaal toe wou Nabokov ‘Kingdom by the Sea’ vernietigen. Maar zijn vrouw Vera drong erop aan dat hij zou doorzetten. Na een moeilijke start kreeg zijn nieuwe roman vanaf 1951 eindelijk vorm, en vanaf de herfst van 1953 schreef hij er tot 15 uur per dag aan. Op 6 december 1953 was ‘Lolita’ eindelijk klaar.

Negatieve reacties.

Maar dan begon het moeizaam proces rond de publicatie van ‘Lolita’. Nabokov had intussen al een paar boeken gepubliceerd in de VS, maar die waren geflopt. Zijn brood verdiende hij door het geven van colleges literatuur aan de Cornell University in New York.

De reacties van bekenden en uitgevers op ‘Lolita’ waren negatief. Hoewel ze de literaire waarde van het werk erkenden, vreesden uitgevers voor een publicatieverbod en zelfs gevangenisstraffen. Dus stuurde Nabokov het manuscript naar een Russische vriendin in Frankrijk, Doussia Ergaz. Ergaz liet hem een tweetal maanden later weten dat Maurice Girodias van Olympia Press ‘Lolita’ wou publiceren.

De uitgeverij van de vieze boekjes.

Maurice Girodias had Olympia Press opgericht omdat hij snel geld wilde verdienen. Met zijn uitgeverij gaf hij elk boek uit dat door de Anglo-Amerikaanse censuur verboden was, en wel in het Engels. Hij maakte opzettelijk geen onderscheid tussen goede of slechte boeken. Dat ze obsceen of niet-publiceerbaar waren, was voldoende voor hem. Ook gaf hij een platform aan Franse schrijvers die geld wilden verdienen met het schrijven van erotica in het Engels. Bijgevolg had Olympia Press de reputatie dat ze vieze boekjes uitgaven. Toch had Maurice Girodias een fijne neus voor literaire kunstwerken. En bezweek hij al snel voor de genialiteit van Nabokov.

Girodias was verbaasd over de manier waarop Nabokov de Russische literaire traditie had vertaald in moderne Engelse fictie. Het thema sprak hem aan. Dit werk zou volgens hem voor eens en altijd de nutteloosheid van de morele censuur demonstreren. Het was hoogstwaarschijnlijk geen bestseller maar hij was niettemin blij met ‘Lolita’.

Vulgaire pornografie.

De eerste druk van ‘Lolita’ in september 1955 bleef onopgemerkt. Tot schrijver Graham Greene in december 1955 in een interview met London Times Literary Supplement ‘Lolita’ noemde als een van de drie beste boeken van het afgelopen jaar. Op dat interview kwam meteen een reactie van John Gordon, redacteur bij The Daily Express. Gordon beschuldigde Greene en de Times van het promoten van vulgaire pornografie. Dit ontlokte een tegenreactie bij Greene en uiteraard was de discussie die zich ontspon interessant nieuws voor de kranten. Niet enkel in Engeland, maar ook in de VS. Het bleef niet alleen bij een discussie tussen Greene en Gordon, ook de Engelse politiek raakte verdeeld over de ‘Lolita’-kwestie.

Het Franse publicatieverbod.

De Engelse regering had al meermaals – tevergeefs – aan de Franse regering gevraagd om een onderzoek in te stellen naar Olympia Press. Want dat Maurice Girodias creatief de censuurwetten omzeilde, was een doorn in hun oog. Maar met de discussies die intussen waren opgelaaid, vond hun verzoek deze keer wel gehoor bij de Fransen. Op 20 december 1956 vaardigde de Franse minister van Binnenlandse Zaken een decreet uit waardoor 20 boeken van de Parijs uitgeverij niet meer mochten gepubliceerd worden. Onder die 20 boeken, ook ‘Lolita’. Maurice Girodias had echter al de Franse rechten voor ‘Lolita’ verkocht aan het prestigieuze Editions Gallimard.

Dus trok Girodias naar de rechtbank, waar hij zijn gelijk haalde. Begin 1958 werd de ban op de 20 boeken opgeheven. Maar dan kwam Generaal de Gaulle als president in het Elysée en werd de beslissing van de rechtbank door Binnenlandse Zaken aangevochten. Voor ‘Lolita’ gold er nog steeds een publicatieverbod.

Maar Maurice Girodias had nog een kaart uit te spelen. Editions Gallimard kon zonder problemen een Franstalige versie van ‘Lolita’ uitbrengen terwijl hij geen Engelstalige versie in Frankrijk kon uitbrengen. Was dit de gelijkheid waar de Franse Republiek zo hoog over opgaf? Zijn rechten als Franse burger waren geschaad dus klaagde hij de Franse staat aan. Zo ver kwam het niet. De minister van Binnenlandse zaken was bereid om het publicatieverbod op te heffen als Girodias zijn aanklacht liet vallen. Zo gezegd, zo gedaan. Olympia Press kon ‘Lolita’ terug uitgeven. Maar daar was Nabokov het niet meer mee eens. Die wou een andere uitgever.

Triomftocht in de VS.

Wat de publicatie in de VS betrof: er waren in 1957 twee Engelstalige exemplaren van ‘Lolita’ vanuit Frankrijk verstuurd naar adressen in de VS. Uiteraard had de Amerikaanse douane die exemplaren in beslag genomen. Maar omdat de douaniers geen reden zagen om ‘Lolita’ de toegang tot de VS te ontzeggen, waren de boeken na een paar weken terug vrijgegeven. Doordat Girodias hierover met de Amerikaanse douane had gecorrespondeerd, had hij het bewijs zwart op wit dat de Amerikaanse autoriteiten geen probleem hadden met ‘Lolita’. De roman kon in de VS gepubliceerd worden. Niet Olympia Press maar Putnam bracht het op de Amerikaanse markt.

Door al die heisa over ‘Lolita’ in Europa was de belangstelling in de VS groot. Na 2 weken stond het bovenaan in de bestsellerlijsten en na 3 weken waren er al meer dan 100.000 exemplaren verkocht. ‘Lolita’ was bezig aan een triomftocht.

Lolita in Engeland.

En wat met Engeland? Daar moesten de conservatieve krachten in het parlement hun strijd tegen de publicatie van ‘Lolita’ opgeven. Na een publicatieverbod van 4 jaar verscheen ‘Lolita’ in 1959 bij Weidenfeld en Nicholson.

Nigel Nicolson was naast uitgever en schrijver ook politiek actief geweest bij de conservatieven. Hij was een van de pleitbezorgers geweest van ‘Lolita’. Als conservatief parlementslid stond hij daarmee alleen in zijn partij. Zijn zetel in het parlement had hij bijgevolg moeten opgeven.

Lolita in me-too tijden.

Door de mondigheid over seksueel misbruik ligt ‘Lolita’ de laatste jaren weer moeilijk. ‘Lolita’ mag dan wel een literair kunstwerk zijn, hoofdpersonage Humbert Humbert misbruikt haar wel. Lolita heeft als slachtoffer nauwelijks een stem. Bovendien heet ze Dolores.

I knew I had fallen in love with Lolita forever, but I also knew she would not be forever Lolita.

Volgens sommige zou ‘Lolita’ in deze me-too tijden sowieso geen uitgever vinden. Maar eigenlijk is de strijd tegen Nabokovs roman nooit gestopt en zal het voor eeuwig en altijd controversie oproepen.