In 1942 was de kust van Portugal het laatste toevlucht geworden voor vluchtelingen. Die vluchtelingen hoopten vanuit Portugal Amerika te bereiken. Wie niet kon inschepen voor Amerika was verloren. Visa, werk- en verblijfsvergunningen waren voor de meeste evenwel onbereikbaar. De anonieme ik-verteller was dan ook stomverbaasd toen hij ’s nachts op de kade, waar de schepen naar Amerika liggen, aangesproken werd door een vreemdeling. De vreemdeling bood hem twee tickets, paspoorten en visa aan. Het aanbod kwam met een voorwaarde. De vreemdeling wou iemand die naar zijn verhaal luisterde. Schoorvoetend stemde de verteller in.
Joseph Schwarz was zijn naam. Het was niet zijn echte naam, maar de naam die op zijn gekregen en vervalst paspoort stond. In 1933 was de man Duitsland al ontvlucht. De reden kwam de verteller niet te weten, maar het was hoogstwaarschijnlijk omwille van politieke redenen. De nationaalsocialisten hadden het niet begrepen op communisten en pacifisten. Uit het summiere wat Joseph Schwarz vertelde was hij waarschijnlijk een pacifist.
Na vier jaar ballingschap in Oostenrijk en Frankrijk ging Schwarz terug naar Duitsland. Hij wou zijn echtgenote Helen zien en afscheid nemen. Helen nam die gelegenheid ten baat om mee te gaan met haar man. Zij had het gehad met haar familie en haar vaderland. Maar haar broer Georg, een nazi-kopstuk, wist hen steeds te vinden doorheen hun vreemde en spannende tocht door Zwitserland en Frankrijk. Naast die lange arm van Georg dreigde arrestatie door de lokale politie of de Gestapo. Uiteindelijk kwamen ze terecht in Lissabon. Toen Schwarz de verteller ontmoette op de kade, was Helen net dood. Hun relatie – zo bleek uit zijn relaas – was in vele opzichten opmerkelijk.
Remarque had zelf ook een opmerkelijk liefdesleven. Zo scheidde hij in 1930 van zijn eerste vrouw, de actrice-danseres Jutta Ilse Zambona. Remarque had het moeilijk met haar ontrouw. In 1938 hertrouwden ze. Zo kon Jutta ook weg uit Duitsland. Voor de nationaalsocialisten was Remarque sinds 1929 persona non grata. Zijn realistische anti-oorlogsroman ‘Im Westen nichts Neues’ (Van het Westelijk Front geen nieuws) werd beschouwd als geschiedvervalsing. De dag na de benoeming van Adolf Hitler tot rijkskanselier verliet Remarque Duitsland voorgoed. Hij had het al eerder gezien: een Duitsland dat zich opmaakte voor de oorlog. Bovendien dwong de nazi-terreur veel mensen in de emigratie, waar ‘De nacht van Lissabon’ over getuigt. De oorlog en de terreur wordt scherp en diepzinnig veroordeeld. Hopelijk volgt er nog ander werk van Remarque in vertaling, want ‘De nacht in Lissabon’ smaakte naar meer.
“Het was de eeuwige scène van de mensheid – de knechten van het geweld, het slachtoffer en de eeuwige derde, de toeschouwer, die zijn handen niet opheft en het slachtoffer niet verdedigt en niet probeert het te bevrijden, omdat hij bang is voor zijn eigen veiligheid en wiens eigen veiligheid juist daardoor altijd in gevaar is.”
Meer lezen over Erich Maria Remarque of die periode in de geschiedenis? Lees dan mijn blogs Het ultieme anti-oorlogsboek en Verboden en ongewenste schrijvers.
Oorspronkelijke titel: Die Nacht von Lissabon.
Datum van publicatie: 1962.
Uitgeverij Cossee. Vertaald door Frederique van Schouwen.
Boeken 
Je moet ingelogd zijn om een reactie te plaatsen.